Odkleszczowe zapalenie opon mózgowych (KZM) - objawy, leczenie, szczepionka przeciw KZM

Czym jest odkleszczowe zapalenie opon mózgowych (KZM)?

Kleszczowe zapalenie mózgu – nazywane także odkleszczowym zapaleniem mózgu (KZM) – to poważna choroba wirusowa o gwałtownym przebiegu, która atakuje ośrodkowy układ nerwowy. Wywoływana jest przez wirusa KZM, przenoszonego głównie przez kleszcze. Wirus ten atakuje komórki nerwowe w mózgu oraz otaczające go struktury, powodując zapalenie opon mózgowych, mózgu, móżdżku lub rdzenia kręgowego. 

Jak dochodzi do zakażenia? Droga przenoszenia wirusa

Najczęściej do zakażenia dochodzi przez ukłucie kleszcza, który jest nosicielem KZM. Wirus znajduje się w ślinie pajęczaka, która jest wtłaczana do organizmu żywiciela już kilka minut po ukąszeniu. W związku z tym, nawet szybkie wyjęcie kleszcza, nie gwarantuje, że wirus nie zdążył przeniknąć do krwi.

Jedynym sposobem na przenoszenie się wirusa między ludźmi, jest zakażenie dziecka karmionego mlekiem matki zarażonej KZM. Poza takimi okolicznościami – choroba nie jest zaraźliwa. Dodatkowo, przeniesienie wirusa może nastąpić w wyniku spożycia mleka lub powstałych z niego przetworów, pochodzących od zakażonych zwierząt, głównie owiec i kóz. Oba te przypadki są jednak bardzo rzadkie. Najczęściej do zakażenia dochodzi przez ukłucie chorego kleszcza.

Objawy KZM – jak rozpoznać zakażenie?

Objawy kleszczowego zapalenia mózgu dzielą się na dwa etapy:

• faza I – wczesna, zwiastunowa;
• faza II – zaawansowana, nazywa też fazą neuroinfekcji.

U około 30 % zakażonych choroba ta może rozwijać się w I fazie również bezobjawowo, dlatego ważne jest, aby po każdym ukąszeniu kleszcza, monitorować swój stan zdrowia. Okres rozwoju choroby po ukłuciu przez pajęczaka wynosi od 8 do 17 dni, a w przypadku spożycia zakażonego mleka – od 3 do 4 dni. Niektóre laboratoria oferują też badania samego kleszcza, ale może się zdarzyć, że obecność wirusa była tak niewielka, że jest niewykrywalna. Dzięki takim badaniom można jednak wykluczyć obecność w swoim organizmie bakterii powodujących inną chorobę odkleszczową, mianowicie – boreliozę.

Wczesne objawy odkleszczowego zapalenia opon mózgowych

Zwiastunowe objawy odkleszczowego zapalenia opon mózgowych są podobne do symptomów grypowych lub grypopodobnych. Należą do nich:

• gorączka – do 38°C, choć może być wyższa u dzieci;
• ból głowy, mięśni i stawów;
• ogólne osłabienie ciała oraz poczucie zmęczenia;
• złe samopoczucie;
• zapalenie górnych dróg oddechowych;
• nudności, wymioty lub biegunka;
• brak łaknienia.

Symptomy utrzymują się do około tygodnia, a następnie samoistnie ustępują. Niektóre osoby po przechorowaniu I fazy mogą całkiem wyzdrowieć, inne natomiast – po kilku dniach względnie lepszego samopoczucia, mogą zacząć odczuwać zaawansowane objawy II fazy.

Zaawansowane objawy kleszczowego zapalenia mózgu

Na tym etapie pojawiają się objawy zapalenia ośrodkowego układu nerwowego, które mogą utrzymywać się od 2 tygodni do 2 miesięcy. Może ono przebiegać jako:

• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych – występuje ono najczęściej i zwykle ma łagodny charakter; dominującymi symptomami są: gorączka około 40°C, ból głowy, sztywność karku, nudności, zawroty głowy oraz wymioty.
• zapalenie mózgu – do którego może dojść także zapalenie móżdżku; towarzyszą im: zaburzenia świadomości, orientacji, koncentracji i pamięci. U niektórych chorych mogą występować też: oczopląs, drżenie kończyn, niedowład połowiczy i drgawki, a także porażenie nerwów czaszkowych powodujące zaburzenia mowy i połykania. W najcięższych przypadkach pojawia się też narastająca senność, która może przejść w śpiączkę oraz zaburzenia oddychania i krążenia. Symptomy te mogą doprowadzić nawet do śmierci.
• zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego – najrzadsza forma przebiegu; jej głównymi objawami są: szybko rozwijający się niedowład kończyn oraz zaburzenia czucia. Chorzy z objawami zapalenia rdzenia kręgowego wymagają wielomiesięcznej hospitalizacji, zwykle połączonej z rehabilitacją.

Zapalenie opon mózgowych po kleszczu – kiedy zgłosić się do lekarza?

Jeżeli po ukąszeniu przez kleszcza wystąpią objawy z I fazy, dobrze jest skonsultować się z lekarzem, aby miał na uwadze prawdopodobieństwo wystąpienia choroby. Warto jednak pamiętać, że ze względu na podobieństwo symptomów do grypy oraz brak innych charakterystycznych oznak i wyników w badaniach laboratoryjnych, wykazanie zapalenia opon mózgowych będzie wręcz niemożliwe. Choroba ujawnia się dopiero w drugiej fazie i do jej potwierdzenia najlepiej przeprowadzić badanie płynu mózgowo-rdzeniowego.

Jeśli nie miałeś kontaktu z kleszczem, a mimo to występują u Ciebie zaawansowane symptomy choroby KZM – skonsultuj się z lekarzem, by rozpoczął badania i skierował Cię do szpitala. Odpowiednio wczesna reakcja na niepokojące objawy, pomoże szybciej rozpocząć leczenie i zapobiec nieodwracalnym skutkom, jakie może spowodować to schorzenie.

Leczenie KZM – co warto wiedzieć?

Leczenie KZM, na pierwszym etapie rozwoju choroby, gdy objawy podobne są do grypy, sprowadza się do zażywania leków przeciwbólowych i przeciwgorączkowych. Jeśli schorzenie przeszło już do II fazy i zostało dzięki temu zdiagnozowane, niezbędna jest hospitalizacja oraz stałe monitorowanie stanu pacjenta. Im szybciej to nastąpi, tym mniejsze ryzyko wystąpienia poważnych powikłań pochorobowych.

Wirusowe zapalenie opon mózgowych – ile trwa leczenie?

To, ile trwa leczenie wirusowego zapalenia opon mózgowych w szpitalu, zależy od intensywności objawów neurologicznych. Może to być kilka dni, tygodni lub nawet miesięcy. Niektórzy pacjenci po przebyciu zapalenia opon mózgowych potrzebują też rehabilitacji i odpowiedniej terapii farmakologicznej, których czas trwania uzależniony jest od stopnia konsekwencji zdrowotnych, jakie spowodował wirus.

Czy istnieje leczenie przyczynowe? Rola terapii objawowej

Na chwilę obecną nie istnieje lek, który bezpośrednio zwalcza wirusa wywołującego kleszczowe zapalenie mózgu, dlatego leczenie przyczynowe nie jest możliwe. Terapia ogranicza się do łagodzenia objawów. Stosuje się środki przeciwbólowe oraz preparaty zmniejszające obrzęk mózgu, co pozwala złagodzić przebieg choroby i ograniczyć ryzyko powikłań. Dożylnie podaje się też elektrolity, które mają wspomóc organizm po osłabiających wymiotach i gorączce.

W związku z tym, w okresie wiosenno-letnim warto zaopatrzyć się w środki przed i po ukąszeniach, aby zmniejszyć ryzyko ugryzienia, a tym samym – zachorowania na poważne schorzenie jakim jest wirusowe zapalenie opon mózgowych po kleszczu.

Szczepienie przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu (KZM)

Szczepionka na KZM to jedyna skuteczna metoda, która zapobiega zachorowaniu na kleszczowe zapalenie mózgu. Polecana jest przede wszystkim osobom pracującym w terenie o nasilonym występowaniu kleszczy, tj. pracownikom eksploatacji lasu, straży pożarnej i granicznej, żołnierzom, myśliwym, rolnikom, a także turystom i młodzieży biwakującej oraz wszystkim osobom, często przebywającym wśród roślinności (biegaczom, spacerowiczom, właścicielom psów itp.). 

KZM szczepionka – jak działa i kiedy się zaszczepić?

Dzięki wszczepieniu inaktywowanego wirusa KZM, organizm uczy się go rozpoznawać i w przypadku rzeczywistego kontaktu, szybko produkuje przeciwciała, aby skutecznie zapobiec rozwojowi choroby. Szczepienie obejmuje 3 dawki i może odbyć się w schemacie:

• podstawowym – pierwsza dawka, druga po 1-3 miesiącach i trzecia po 6-15 miesiącach;
• przyspieszonym – dwie dawki w odstępie 2 tygodni oraz trzecia po 5-12 miesiącach.

Dawki przypominające podaje się co 3 lata. Aby zdążyć przed sezonem aktywności kleszczy, najlepiej rozpocząć szczepienie wczesną zimą.

Gdzie wykonać szczepienie przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu?

Szczepienie na odkleszczowe zapalenie opon mózgowych można wykonać w przychodniach podstawowej opieki zdrowotnej, prywatnych placówkach medycznych, punktach szczepień czy centrach medycyny podróży.

Jak chronić się przed KZM – profilaktyka

Codzienna profilaktyka w okresie wzmożonej aktywności kleszczy oraz odpowiednio szybka reakcja po ukąszeniu, może pomóc zmniejszyć ryzyko zakażenia KZM. Warto wdrożyć w życie kilka podstawowych zasad pomagających odstraszyć i zauważyć pajęczaki oraz rozważyć szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu. 

Unikanie ukąszeń kleszczy – podstawowe zasady

Aby uniknąć ukąszenia przez tego pajęczaka, należy:

• stosować odstraszające środki na komary i kleszcze – np. spraye czy aerozole;
• unikać wchodzenia w gęstą roślinność i między niskie drzewa;
• nosić jasne ubrania, aby lepiej zauważyć kleszcza;
• zakładać bluzki z długim rękawem i nakładać na nogawki wysokie skarpety, gdy wybieramy się na tereny zielone;
• po powrocie do domu dokładnie oglądać całe ciało, głównie w okolicach: pachwin, pach, za małżowinami usznymi i między fałdami skóry.

Osoby mające podwórka, mogą zmniejszyć ilość kleszczy w swoim otoczeniu, poprzez regularne koszenie trawy i stosowanie środków owadobójczych.

Znaczenie szczepień i szybkiej reakcji po ukąszeniu

Nigdy nie możemy mieć pewności, czy kleszcz, który nas ukąsił, był nosicielem KZM. Odpowiednio szybka reakcja – wyjęcie pajęczaka, wykonanie badań, a następnie baczne obserwowanie swojego stanu zdrowia – mogą znacznie pomóc w zdiagnozowaniu poważnej choroby i uniknięciu nawet śmiertelnych powikłań. Ukąszonym przez kleszcza można zostać przy każdej codziennej czynności w terenie.

Wszystkim, a w szczególności osobom znacznie narażonym na ukąszenia, starszym, chorym lub małym dzieciom, poleca się szczepienie przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu. Jest to obecnie jedyna skuteczna, a zarazem bezpieczna, forma ochrony, która nie tylko zmniejsza ryzyko ciężkiej choroby, ale też pozwala spokojniej korzystać z aktywności na świeżym powietrzu.

FAQ - najczęściej zadawane pytania odnośnie KZM

Czym jest KZM i jak można się nim zarazić?

KZM to choroba wirusowa atakująca ośrodkowy układ nerwowy, której główną drogą zakażenia jest ukąszenie przez zainfekowanego kleszcza. Znacznie rzadziej do zakażenia może dojść poprzez mleko matki chorej na KZM lub spożycie niepasteryzowanego mleka pochodzącego od zakażonych zwierząt (owiec, kóz).

Jak szybko po ukąszeniu kleszcza mogą pojawić się objawy KZM?

Objawy KZM pojawiają się zwykle po 8-17 dniach od ukąszenia kleszcza. W przypadku zakażenia przez spożycie zakażonego mleka okres ten jest krótszy i wynosi około 3-4 dni.

Jakie są wczesne objawy KZM?

Wczesne objawy przypominają grypę: gorączka do 38°C, ból głowy, mięśni i stawów, ogólne osłabienie, nudności, wymioty, biegunka oraz brak łaknienia. Te symptomy utrzymują się około tygodnia.

Czy istnieje lek na KZM?

Nie ma leku, który bezpośrednio zwalcza wirusa KZM. Leczenie jest objawowe – stosuje się środki przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i preparaty zmniejszające obrzęk mózgu. Kluczowa jest hospitalizacja i monitorowanie pacjenta.

Jak wygląda szczepienie przeciw KZM?

Szczepienie najlepiej rozpocząć wczesną zimą. Schemat standardowy składa się z 3 dawek: pierwsza, druga po 1-3 miesiącach i trzecia po 6-15 miesiącach. Dostępny jest też schemat przyspieszony: dwie dawki co 2 tygodnie i trzecia po 5-12 miesiącach. Dawki przypominające podaje się co 3 lata.

Kto powinien się zaszczepić przeciw KZM?

Szczepienie zaleca się osobom narażonym na ukąszenia, np. pracownikom leśnictwa, strażakom, żołnierzom, myśliwym, rolnikom, turystom, biegaczom oraz wszystkim często przebywającym w terenie. Szczepienie jest szczególnie ważne dla osób starszych, chorych i małych dzieci, które są narażone na silniejszy przebieg choroby.

Jak skutecznie chronić się przed ukąszeniem kleszcza?

Stosuj preparaty odstraszające kleszcze, noś jasne ubrania z długimi rękawami, unikaj gęstej roślinności, po powrocie dokładnie oglądaj ciało (szczególnie pachwiny, pachy i okolice za uszami). Jeśli masz podwórko – regularnie koś trawę i rozważ zastosowanie środków roztoczobójcze.